Фото 1. Мирнын буряадуудай нютаг зоной нэгэдэл.
«Холын нютаг» гэhэн медиапроектын 2-дохи шата Саха Якутия уласай газар дайдада «яхадай буряадууд» гэжэ нэгэ нэрэ томьео доро Мирный, Якутск, Нерюнгри хотонуудта, болон Чернышевский ба Чульман тосхонуудта ажамидардаг буряад угсаатанай, Буряад оронhоо, Эрхуу можоhоо, Байгалай хизаарhаа гарбалтай нютагаархидай ажабайдал, амидарал тухай хоорэхэбди, тэдэнэй ажабайдалтай танилсуулхабди.
Энэ ажаябуулгынгаа туруушын шатада манай зохеохы булгэм Москва, Санкт-Петербург, Казань, Подольск, Сергиев посад хотонуудта ажаhуудаг буряадуудай ажабайдал тухай 2020 ондо 9 дамжуулгануудые харуулаа, 3 ниитэлэлгэнуудые бэшээ hэмди. «Холын нютаг» медиапроект Буряад Уласай «Буряад хэлэ хугжоолгын 2021-2030 онуудта бэелуулэгдэхэ тусхай программын тусэбтэ оронхой. Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай тэдхэмжээр, буряад хэлэ хугжэлгын тубэй ургэмжоор бэелуулэгдэнэ гэжэ онсолон тэмдэглэнэбди. Харин 2-дохи шатымнай юрэнхы дэмжэлгэтэй. Тус ажалаа гурэнэй болон умсын хусэ хамтаруулан хэхэ туршалгадамнай унэр баян Жамса Дашиев ба Саяна Молонова хоерой гэр булэ дэмжэбэ. Яабалан дабанай арада оршодог,гушан гурбан гулбай гурбан ехэ Яруунын туруу хубудэй нэгэн, абарга бухэ Жамса Будудармаевич хэбэд номхон Хэжэнгын Саяна Баторовна сэсэн сэбэр хатан нухэртэеэ турэл буряад хэлэеэ, угсаата арадайнгаа соел болобосорые хугжоохэ хэрэгтэмнай бухыгоороо боложо, туhалха унэн сэхэ hаналаа мэдуулжэ, мунгэ алтанай талаар ехэ туhа хургэбэ. Иимэ буряад дотортой, сэдьхэлтэй зондоо баярые хургэнэбди.
«Холын нютаг» медиапроектын гол зорилго хадаа, нютагhаа холо ажаhуудаг манай нютагаархид яажа буряад хэлэеэ, турэлхи соел болбосоролоо, угсаата зонойнгоо еhо заншалнуудые, арадайнгаа аман зохеол, дуу хатар, ульгэр туухэ хари газарта хугжоожэ, ухибуудтээ, ереэдуйн залуу hурэг залуушуулдаа дамжуулнаб, бусад арадуудай дунда тулоолэн ябанаб гэжэ харуулха болоно юм.
Хари газарта ажамидардаг нютагаархидтаяа уулзахаяа Эрхууhээ Мирный хото агарай онгосоор нара зуб гороолжо ниидэбэбди. Саха (Якутия) уласай Мирный хото 1955 ондо алмаз шулуу олзоборилхо зорилтойгоор байгуулагдаhан юм. Бухыдоо эндэ 35 мянга гаран элдэб яhатанай зон байгуулагдаhанhаа хойшо ажаhуудаг. Эгээл олон ундэhэтэнэй тоодо манай буряадууд ороно.
Мирный хотодо уни удаан, бухы наhаараа ажамидардаг буряадуудай дунда тунхэнэй аймагай улад зон ехэнхи шахуунь байна гэхэдэ тон зуб байха. Мирный аэропорт буужа, ашаагаа абахаяа хулеэхэ хирэ зуура «инша-тынша» гэhэн танил нютаг угэнууд зоолэхэноор шэхэ хужарлажа, Хэрэнэй аэропортодо байнаб гэжэ ехэ hанагдаба. Тунхэнэй аймагhаа гарбалтай зон анха туруун Саха Яхад газар руу харгы нээhэн туухэтэй. 1955-56 онуудта энэ хотын барилгада оорын ехэ хубитаяа оруулhан буряадууд олон юм. Удаань 60-70-80 онуудта энэ газарта нютагжаhан буряад угсаатан тэрэлхи зоноо, ойрхи хаматанаа дуудажа, зоолгэжэ эхилээд буряадай ямаршье аймагай зон энэ нютагта олошорhон, удэhэн байна. Муноодоо Мирнын аймагта бухыдоо 5 манга гаран буряадууд болон Буряад Уласhаа, Эрхуу можоhоо, Байгалай хизаарhаа гарбалтай зон ажамидарна. Ехэнхидэ эдэ зомнай Алмаз шулуу олзоборилдог «Алросо» компанида ажаллана. Энэ ехэ кампанида нютагаархиднай ажаллажа, hайн мунгэ салин абажа, ажабайдалаа амжалтатай, хуу барандаа баян бардам ажаhууна гэхэдэ зуб байха. Хэр угhаа ажалша бэрхэ, хундэ ажалда худэржэн hурамхи манай нютагаархид хара ажалhаа айнгуй, ехэ бэрхээр худэлжэ хоолойгоо тэжээнэ, ури бэеэ ундылгэнэ, тэдэндээ еhотой hайн шанарай эрдэм мэдэсэ абуулна. Хэдэн уе Олонхо гэжэ нютагта hуурижаhан буряад угсаатан гэр байра олон дабхар байрада абажа, зариманиинь умсэдоо гэр барихань барижа, дуурэн хусэд жаргалтай ажаhууна. Тэрэнhээ гадна манай нютагаархид гурэн турын ажалда, элуурые хамгаалгын, болбосорол болон эрдэм ухаанай, бэе тамирай, сагдаанаршье олон, ондоошье мэргэжэлтэй, умсыншье ажалда ехэ урагшатай, ундэр амжалтануудые хусэжэ ябана. Манай буряадууд ооhэд дундаа ехэ эбтэй, урагшаа hанаатай, бэе бэедээ туhатай, бусад яhатанай дунда турэл арадаа дээрэ зэргэдэ тулоолжэ ябана гэжэ онсолон хэлэхэ дуран турэнэ.
(фото 2.3. Дуган)
Туруушын удэр. Мирнын дуган. Нютагаархидтаяа уулзалга.
Манай зохеохы булгэм Мирный хото ерэхэдээ туруушын удэртоо эгээл урид буудадын шажанай дугандэ мургэхэеэ зорибобди. Эндэ маанадые нютагаархиднай хундэ ямбатайгаар угтан абаба.
Хамтын хусоор баригдаhан энэ дуган Саха Яхад нютагта ажаhуудаг буряадуудай бурхан багшадаа зальбарха, бурханайнгаа номоо уншаха, шажанайнгаа хэрэгуудые бутээхэ, сэдьхэлээ ханаха газар, гадна бусадшье яhатанай будаадын шажан hузэгтэнэй туб болонхой. Эрдэни лама, Жалсан Лама хоер дугандаа сахюусаа, хуралнуудаа хурадаг, зонойнгоо хэрэг бутээдэг ундэр уялгатай. Дуган барилгада унэхоороо Мирный хотын бухы буряадууд, тиихэдэ ондоошье яhанай зон, буддадын шажан hузэгтэйшуул хамтаржа, мунгэ алтаяа суглуулаа, гараараа хэхэ ажалыень баханануудые hуулгажа хорой хотоо хоройлоо. Нютагаймнай буhэтэйшуул дарханай ажал хэжэ барилга ябуулаа. Мун тиихэдэ эхэнэрнууд барилгашадаа аймаг, нютаг бухэноороо ээлжээлээд холлуулхаhаа захалжа, шэрдэхэ будаха, дуган сохи олбог шэрдэгуудые оехо, хурмэхэ бухы ажалыень хамтадаал хэжэ «олоной хэрэг урагшатай» гэдэг урданай угэ гэршэлэн бутээгээ. Хойто орондо барилгын хэрэгсэлнуудэй унэ сэн ехэтэй, газарыньшье хаха хурэдэг, худэлдэг хадань газар уруу оронхой тумэр шаалтанууд дээрэ энэ дуган hузэгшэдэй hузэг бэхижуулэн ундэрхэноор тобойно.
Дуган соогоо нютагаархидтаяа танилсажа, аха эгэшэтэнэрээрээ ажабайдал тухайнь хоорэлдэбэбди. Сугларагша хун бухэн оор оорынгоо туухэ, эндэхи ажамидарал тухайгаа манай hонорто хоорэбэ. Жэшээлбэл, Мирный хотын буряадуудай нютаг зоной нэгэдэлэй эгээл ундэр наhатай Мария Дорживна Таряшинова болон Ольга Дамбиевна Будаева хоер хугшэд 40 гаран жэлэй туршада гэр булэнуудээрээ гурбадахи уе тооложо эндэ ажаhууууна. Тунхэн hайхан нютаг тоонтотой эдэ хоер теэбинэр бухы наhаараа шахуу, хусэ шадалтай тулэб дундаа ябаха хаhаяа эндэ ажамидаржа, хундэ ажалые хушэр гэжэ айнгуй худэлжэ, юумын урда ороhон зон юм. Мария Доржиевна хадаа мунгэ алтанай тогой нарин ажал хэжэ, ургэн дайда газартай Саха Яхад уласай бухы шаху аймагуудаар ажалайнгаа хэрэгээр ябаhан.Суг худэлдэг нухэдэйнгээ, нюгаархинайнгаа дунда жэншэдгуй хундэтэй, сэсэн хугшэн юм. Ури бэеэ ундылгэжэ, бултандань hургуули hударта hургуулжа, ажабайдалай уужам харгыда табинхай, муноодоо аша зээнэрээ, гушанараа ургэслэжэ жаргалтай ажаhууна. Ольга Дамбиевна Будаева 1979 ондо нухэртэеэ тэрэ уедэ энэ газарта ноен ябаhан нагсаяа дахаад зоожэ, аралжаа наймаанай ажал хэжэ урагшаа гаража, унэр баян ажамидаржа ури ухибуудээ ундылгоо, бултандань дээдэ мэргэжэл олгуулаа. Ольга Дамбиевна муноодоо наhанайнгаа нухэртэеэ модон гэр баринхай галаа тулижэ, гэрээр дуурэн хууеэжэ байдаг аша зээнэрээ угтажа, шадахаараал ури бэеэдээ туhа хургэжэ, олониитын ажал хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаадана.
(Фото 4. Таряшинова М.Д. Будаева О.Д. Эрдэни Дагбаев)
Тэдэнhээ нэгэ бага залуушаг, тиигэбэшье 30 гаран жэлдэ Мирнэдэ ажаhуудаг Юлия Янгутова багшын ажал амжалтатай хэжэ, эрдэм hуралсалай сайдта харюусалгатай ажалда ноен даргаар ажаллаа, муноошье эрдэм болбосоролой ниигэмдэ худэлhэн зандаа. Юлия Евграфовна Орос Уласай «Знак качества» мурысоонэй бухын гурэн соо оройл 7 экспертнуудэй нэгэниинь болоно. Нухэрынь Орос Уласай спортын габьяата тренер Бугашеев Радий Владимирович багшаар бухы наhаараа ажаллажа, Орос уласай, саха Яхад уласай габъяата багша нэрэ зэргэтэй, олон тоото уласхорондын ба орос уласай хэмжээнэй боксын мастернуудые бэлдэжэ ажабайдалай уужам харгыда гаргаа. Муноо басаганиинь Оюн Радиевна Халтаева, философиин эрдэмэй кандидат, эхэ эсэгынгээ багшын ажал ургэлжэлуулжэ, эрдэм болбосоролдо ундэр амжалтануудые туйлажа ажаллана.
(Фото 5. Янгутова Ю.Е с Премьер-министром РФ Медведевым Д.А.)
Манай буряад зон тоонто нютагhаамнай телевидении ерэбэ гэжэ дуулаад, хугшэн залуугуй буряад дэгэлнуудээ умдоод, мэндэ амараа мэдуулхэеэ, угэ хуур хэлэхэеэ, ехэ урагшатайгаар, хашаржа гэртээ hуунгуй ерэхэдэнь манай зохеохы булгэм ехэ урмашабабди. Шанагын байма шандаганай щабардама шара улаахан буряад сай уужа дутоор танилсажа, удэшэ орой болотор хухилдэбэбди. Бултыень тооложо барахагуйбди. Дамжуулгануудта бултыень багаханааршье hаань оруулха гэжэ оролдообди. Тобшолон хэлэбэл, Мирный хотодо ажамидардаг буряадууд ехэ шанга мяхатай, бэрхэ худэр, урагшаа hанаатай зон гээшэн эли тодо байна.
Хоердохи удэрэй углоогуур манай зохеохы булгэмые Мирный хотын буряадуудай нютаг зоной нэгэдэлэй туруулэгшэ Ангелина Владимировна Степанова, хамтын ажалда туhалдаг нухэр ,баhашье манай буряад, гарбалаараа Зэдын аймагай Надежда Ивановатай хамта Обоогоо тахидаг газараа харуулхаяа абаашаба. Олон жэлэй саана эндэхи буряадууд Мирный хотын засагай захиргаанhаа худоо газар гуйжа, хотоhоо холо бэшэ ой хубшэтэй газарта Обоо тахилгын газартай болонхой. Зунай эхиндэ ламанарайнгаа удэр гаргахадань бултаараа сугларжа угтан абаhан эндэхи Олонхо дайдын эзэдтэ, сабдагуудта мургэдэг, хундэлдэг hайхан заншалтай Тоонто нютагайнгаа сахуюсадтаа эндээл баhа сэржэм сэлиеэ, тоолэй гаргажа хундэлэдэг, бурхан багшынгаа ном табидаг, удаань талмай газарта ошожо найрладаг, дуу хатараа дууладаг, хатардаг, урилдадаг, барилдадаг юм.Эгээл нютагтаа шэнгеэр Обоогоо тахидаг зон байна гэжэ храбабди. Энэ газараа тиихэдэ аймаг аймагаараа оошорложо сэбэрлэдэг, ариг сэбэр байлгадаг гуримтай гэжэ тэмдэглэе.
Мирный хото багахан, саб гэмэ, сэбэрхэн байна. Ябагаар хооруу хунэй хахад саг соо эхинhээнь hуул болоторнь абажа барахаар.Тиигэбэшье ажабайдалда хэрэгтэй юумэн хуу гар доро, дутэ. Хэдэн hургуулинууд, хуугэдэй сэсэрлигууд, эмшэлгын газарнууд гэхэ мэтэнь хуу ойрхоно оршоно. Тусхайлан хэлэбэл, ухибуудые хугжоолгэдэ эндэхи засаг турэ ехэ анхаралаа хандуулна. Хуугэдэй бэеэ хугжэлгын тубууд ехэнхинь тулэбэригуй хуу худэлнэ, тулэбэритэй байбашье барахаар унэгуй хямда байна. Бэе тамирай тубууд байна. Ажабайдалда таарама, номгон дару, хулгай хомор газар гэжэ манай нютагаархин омогорхон шэнэ, холын нютагаа магтана. Дэлгуурэйнь унэ сэнгууд манайхитай адлирхуу шаху байхадань ехэ гайхабабди. Мяханиинь унэтэй,нээрэшье 500-600 тухэриг нэгэ килограмм мяхан. Харин манацй буряадууд нютагhаа мяха ехээр захижа асаруулаад бэеэ бэетэеэ хэлсээд хямда сэнтэйгээ худалдажа абана.
Хотын ажабайдал хаража ябахадамнай хирэ хиэрэ болоод буряад хоолой: «Регион 03», «Булаг», «Сэлэнгэ» гэжэ нэрэтэй эдеэнэй газарнууд харагдана. Сэхыень хэлэбэл ябаhан газар бухэндоо манай зохеохы булгэм нютагархидтаа ехэ зохидоор хундэлуулжэ, ямбалуулжа ябаабди. Улан-Удэдоо шэнгеэр таhалhан талхатай шулэ, бухэлеор мяхан, буза хуушуур гэхэ мэтэ буряад эдеэнэй зуйлнууд Мирный хотын ажаhуугшадта унинэй танил, амтатай хоолынь болонхой гэжэ ойлгобобди.
Мирный хотоhоо эндэхи хэбээр холо бэшэ 90 гаран модоной саана Чернышевский хотодо олохон буряадууд ехэ эбтэйхэнээр ажамидарна. Ехэнхидээ эдэ зомной ноохил Тунхэнэй аймагай Зуун Морин нютагhаа гарбалтай хэдэн урхэтэй аал байна. Манай зураг буулганда тусхай зорижо арба гаран зон унаа абажа ерээ. Таниласабабади, баярлабабди. Чернышевскын буряадууд тиимэшье олон бэшэ hаа, оорынгоо бэрхэдэ буряадуудай нютаг зоной нэгэдэл нээжэ буряад хэлэеэ, дуу хатараа, еhо заншалаа hэргээн дэлгэруулжэ, хугжоожэ ябана. Угсаата арадайнгаа хубсаhа хунар, эдеэ хоол, ооhэдоо оежо, бэлдэжэ бусад арадуудта харуулжа байhан ажалынь сэгнэшэгуй ехэ. Бэрхэл байна даа эдэ зомнай. Гол тулэбыень тоолобол Шалдушкеева Светлана Лопсоновна, Батлаева Лариса Очирова Дэжит гэгшэд бусад зоноо ударидажа иммэ унэн ажал хэжэ ябана гэжэ тэмдэглэхэ дуран турэнэ. Эдэ бэрхэшуул Чернышевский тосхондоо нэн туруун оорынгоо гэр гэртэ сугларжа Сагаалганаа унгэргэдэг байhанаа хэдэн жэл соо хугжэн hалбаржа, тосхонойнгоо соелой байшан соо оорын булантай, хэмжээ ябуулгануудаа ургэн дэлисэтэйгээр унгэргэхэ аргатай болонхой бэрхэл ябажа байна гэжэ тэмдэглэе.
(Фото.7 Чернышевский тосхоной буряадууд: Шалдушкеева Светлана Лопсоновна, Батлаева Лариса Очирова Дэжит)
«Нютаг зоной нэгэдэл»
Фото 8. Мирнын буряадуудай нютаг зоной нэгэдэлэй туруулэгшэ Степанова А.В. гэр булоороо.
«Холын нютаг» медиапроект яхадай буряадууд тухай хэхэмнай гэхэдэмни Ангелина Владимировна Степанова – Мирный хотын буряадуудай нютаг зоной нэгэдэлэй туруулэгшэ намайе ехэ дэмжэжэ манай ажал хэрэгтэ ехэ туhа хургэбэ. Энэ залуу эхэнэр ажал хэрэгтээ шуумар тургэн,бэрхэ, зониие дахуулжа ажал хэрэг бутээжэ шадаха шадалтай хун. Нютаг зоной булгэм, буряадуудай землячество гээд юрэдоо хэлэдэг энэ нэгэдэлдэ олон буряадууд эдэбхитэй хабадана. Найр наадая, Сагаалган болон Сурхабаанаа унгэргэнэ, наhатайшуулаа хундэлжэ сайллуулдаг, Буряад нютагhаа шэнэ ерэhэн зондоо туhа хургэнэ, хушэр байдалда ороhон зондоо мунгэ алтаяа суглуулжа туhална, ажал хэрэгынь ехэ. Буряад нютагhаа гарбалтай буряадууд, ородууд эб хамта буряадуудбди гээд ябадаг заншалыень онсолон тэмдэглэе. Мирный хотын засагай газарташье ное hайдhаа эхилээд, юрын умсын ажалшан хурэтэр бултадаал нэгэ нютагаархидбди гэжэ харилсадаг гэжэ ойлгобобди.
Манай зохеохы булгэм «Холын нютаг» Саха Яхад нютаг ошохомнай гэхэдэмнай Зсагай газарай ажал хэрэгые хутэлбэригшын орлогшо Ирина Доржиева маанадые дэмжэжэ, ажал хэрэг урагшатай хэhэн нютагаархидтаа Буряад Уласай толгойлогшо Алексей Цыденовай, Арадай Хуралай зугhоо, ВАРКЫН президент Вячеслав Цыбикжаповай, Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайдай уургэ дуургэгшэ Валерий Поздняковай, соелой сайд Соелма Дагаевагай зугhоо баярай болон хундэлэлэй бэшэгуудые эльгээгээ. Тэрэнииень бидэ бултандань толгой тооложо, нэрыень нэрлуулжэ дамжуулаабди, баярые хургообди.
«Холын нютаг» медиапроектын хоердохи шатын зургаан дамжуулгануудые Буряад Уласай «Селенга-ТВ», «Мир-Бурятия», «Буряад ТВ» телеканалнуудта, тиихэдэ ютуб каналнуудта, фейсбук хуудаhануудта дамжуулагдаха. Интернэдтэ «Холын нютаг» гээд бэдэржэ олоод, анхаран харахыетнай уряалнабди. Удаадахи ниитэлэлгэмнай Саха Яхад Уласай ниислэл хото Якутск хотодо ажамидардаг буряадууд тухай ерэхэ дугаарта уншахыетнай анхарнабди.
«Холын нютаг» медиапроект зохеон байгуулагша Эрдэни Дагбаев.